Fyodor Mikhailovich Dostoevsky (1821-1881) là nhà văn nổi tiếng người Nga, được xem là một trong những đại văn hào Nga thế kỷ 19. Các tác phẩm của ông như Anh em nhà Karamazov, Tội ác và trừng phạt, Lũ người quỷ ám…v.v khai thác tâm lí con người trong bối cảnh chính trị, xã hội và tôn giáo rối ren của xã hội Nga thế kỷ 19. Ông được giới phê bình đánh giá rất cao, phần lớn xem ông là người sáng lập hay là người báo trước cho chủ nghĩa hiện sinh thế kỷ 20. (Trích lời dịch giả Nguyễn Ngọc Minh)

Ở bài viết này chúng ta cùng điểm qua một số tác phẩm tiêu biểu của cụ để mọi người cùng biết

Đầu tiên phải kể đến cuốn* “Tội ác và trừng phạt”* (hoặc Tội ác và hình phạt). Đây là cuốn tiểu thuyết hoàn chỉnh và hay nhất của toàn bộ hệ thống tác phẩm Dostoevsky, và cũng là một trong những tác phẩm có nội dung bi thảm nhất của nền văn học nhân loại. Với bút pháp nghệ thuật đặc sắc, tác giả đã vẽ lên một bức tranh ảm đạm về số phận bế tắc của lớp người dưới đáy xã hội Nga, nhất là tầng lớp trẻ trong trắng, nhiều khát vọng. Tác phẩm còn là lời tố cáo mãnh liệt tầng lớp tư sản hãnh tiến, giẫm đạp lên đạo đức, nhân phẩm, tài năng.

Nội dung sâu sắc như trên được chuyển tải bằng nghệ thuật phân tích tâm lý sâu sắc, tinh tế đến mức kỳ diệu đào đến tận đáy sâu tâm hồn của nhân vật, tới cả đường gân thớ thịt dưới làn da con người; bằng sự đan xen giữa tuyến cốt truyện trung tâm “tội ác và trừng phạt” với một số tuyến độc lập khác, như tuyến cốt truyện gia đình Marmeladop, tuyến cốt truyện Dunhia… Chính trong quan hệ đối chiếu đó mà chiều sâu xã hội cùng những tâm tư phức tạp của con người có điều kiện được bộc lộ một cách chân thật.

Tạp chí Time đã bình chọn Tội ác và trừng phạt là một trong số những cuốn sách vĩ đại nhất mọi thời đại.

Tiếp theo là tác phẩm* “Anh em nhà Karamazov”*, được coi là tác phẩm cuối cùng của Dostoevsky, khi mà càng về cuối đời thì sự nghiệp sáng tác của cụ Dos càng lên tới đỉnh cao hơn, thì đây là một tác phẩm vĩ đại nhất của ông: ở đây hội tụ tất cả những ý tưởng chủ đạo mà nhà văn ấp ủ suốt đời và đã giải bày một phần trong các tác phẩm trước đó đây là sự kết tinh kinh nghiệm sống sóng gió đầy đau khổ của nhà văn và vô vàn quan sát trong thực tế cộng với tay nghề điêu luyện sau bốn chục năm lao động văn học.

Thoạt nhìn Anh em nhà Karamazov là cuốn tiểu thuyết về đề tài gia đình về sự tan rã của Gia đình ngẫu hợp tức là loại gia đình ở đó không có những mối quan hệ trong sạch vững chắc không có nền móng đạo lý và tan rã trong hoàn cảnh của một xã hội đang băng hoại. Một ông bố ba người con chính thức và một đứa con kết quả của một lần đi lại như cưỡng hiếp một người phụ nữ điên dại. Trừ người con trai thứ ba – Alecxei – cả gia đình sống trong sự căm thù lẫn nhau mà kết quả là vụ giết bố và một người bị án oan đi tù khổ sai.

Anh em nhà Karamazov là một tác phẩm hiện thực theo nghĩa cao cả nhất có sức tố cáo hết sức lớn đồng thời là tác phẩm rất lôi cuốn khiến người đọc hồi hộp với sự phát triển căng thẳng của cốt truyện hình sự được bố trí rất mực khéo léo nhưng bao trùm tất cả nó là cuốn tiểu thuyết Triết lý tuyến Triết lý chiếm địa vị thống trị.

Tiếp đến là tập* “Bút ký dưới hầm”* như theo lời của chính tác giả:

“Cả tập bút kí này lẫn tác giả của nó cố nhiên chỉ là tưởng tượng. Tuy nhiên, nếu quan sát những hoàn cảnh trong đó xã hội ta được hình thành, thì mẫu người tương tự như tác giả tập bút kí này chẳng những có thể, mà còn nhất định phải có trong xã hội ta.​

*Tôi muốn phác họa rõ nét hơn bình thường một chút cho độc giả thấy một trong những nhân vật của thời đại vừa qua, một trong những người đại diện của thế hệ còn sống đến bây giờ. Trong phần đầu có tên gọi Dưới hầm này, nhân vật đó sẽ tự giới thiệu về mình, trình bày những quan điểm của y và dường như có ý muốn giải thích những lý do khiến y được sinh ra trong xã hội chúng ta. Còn phần hai mới chính là những hồi ức về một vài biến cố trong đời y.” *(Fyodor Mikhailovich Dostoevsky 1864)

Tài năng của Đại văn hào Dostoevsky không chỉ được thể hiện trong tiểu thuyết sử thi như Tội ác và Hình phạt, hay Anh em nhà Karamazov, tài năng của ông còn được thể hiện trong các hình thức truyện ngắn mà* Đêm trắng *là một tác phẩm tiêu biểu.

Đêm trắng là khoảng thời gian mặt trời có mặt trên bầu trời lâu nhất trong năm, và đêm chỉ là một ranh giới rất mỏng, rất mơ hồ giữa hai khoảnh khắc hoàng hôn và bình minh đan xen kẽ vào nhau. Những đêm trắng ở Saint Petersburg, luôn luôn được kỷ niệm với những cuộc dạo đêm đầy chất thơ và tràn đầy tiếng hát.” Khoảng thời gian này được xem như là huyền diệu, lãng mạn, và chất lãng mạn này đã được chuyển tải vào trong văn xuôi của Dostoevsky, trong tác phẩm cùng tên của ông.

Đêm trắng kể về sự gặp gỡ giữa một người đàn ông 26 tuổi, là người mơ mộng và cô gái Naxtenca 17 tuổi mộng mơ hơn hẳn người mơ mộng kia. Họ vô tình gặp nhau và cùng nhau thoát ra khỏi những vỏ bọc, thế giới cô độc của riêng mình, cùng được chia sẻ và thương yêu.

Lần đầu tiên người đàn ông nhìn thấy Naxtenca là khi cô đang đứng bên đường và khóc một mình vì nỗi buồn nào đó khi trời đã về khuya. Có điều gì đó đặc biệt ở cô gái này khiến ông rất tò mò. Ông giải thoát cô khỏi một kẻ quấy rối. Họ quen nhau và cùng chuyện trò trong 4 đêm trắng.

Naxtenca gặp rắc rối trong chuyện tình cảm khi người yêu cô trở về sau 1 năm xa cách lại không đến tìm cô như hẹn ước. Naxtenca khiến trái tim người đàn ông trở nên loạn nhịp, ông yêu cô nhưng vẫn giúp đỡ cô tìm lại người yêu của mình. Với sự giúp đỡ của ông, cuối cùng Naxtenca và vị hôn phu cũng đã đến được với nhau. Trước đó, trong sự vô vọng của Naxtenca khi người cô chờ đợi mãi không đến, người đàn ông đã cởi mở trái tim mình với Naxtenca chân tình và đón nhận trái tim cô – trái tim đã bị tử thương, một cách hào hiệp, để giữ gìn, nâng niu, chữa lành cho nó. Nhưng trái tim đó bỗng chốc vội vã quay về với người mà nó suốt đời gắn bó. Để lại ông cô đơn với niềm hạnh phúc ngắn ngủi chợt đến rồi chợt đi.

Những đêm trắng của người đàn ông kết thúc bằng một buổi sáng, một ngày mới thật tồi tệ. Ông nhận được thư xin tha thứ của Naxtenca. Mọi chuyện chỉ là một cơn mơ, một ảo ảnh… Sự thật rằng, Naxtenca đã nói rằng yêu ông và bây giờ vẫn thế, còn hơn cả yêu! “Ôi lạy Chúa! Giá như em có thể yêu cả hai người cùng một lúc! Ôi, giá như anh ấy là anh!” Tình yêu vô tội, đừng oán giận, đừng than vãn. Mà một khi đã yêu thì liệu có oán giận lâu được không? Có thể có và cũng có thể không vì con tim biết yêu không nghe theo lý trí!
Người đàn ông đứng đó, nhìn theo cặp tình nhân, rất lâu, rất lâu…

Chợt nhớ đến câu hát của Trịnh: “Em đến bên đời, hoa vàng một đóa/Một thoáng hương bay, bên trời phố hạ/Nào có ai hay, ta gặp tình cờ/Nhưng là cơn gió, em còn cứ mãi bay đi…”

Naxtenca đã đi xa, chỉ còn người đàn ông và tình yêu ở lại.

Đêm trắng là một câu chuyện buồn nhưng rất đẹp. Đọc tác phẩm để hiểu thêm về Dostoevsky của những tháng năm chưa bị đi đày và chưa bị nỗi kinh hoàng vì chết hụt đầy đọa; Dostoevsky của giọng văn hết sức ngọt ngào, của những nhân vật mơ mộng, của cuộc sống thanh bình, yên ả; Dostoevsky của những câu chuyện tình trong sáng và nhẹ nhàng của những tháng năm tuổi trẻ.

Hầu hết các tác phẩm của Dostoevsky đã được dịch hết ở Việt Nam, ngoài những tác phẩm đã kể trên có thể kể thêm một số tác phẩm tiêu biểu khác như: Là bóng hay là hình, Lũ người quỷ ám, Chàng ngốc, Con bạc, Người chồng vĩnh cửu…v.v Những tác phẩm đỉnh cao vượt thời gian của ông đã ảnh hưởng rất nhiều đến tác phẩm của các tiểu thuyết gia và trí thức lỗi lạc, từ Virginia Woolf đến Orhan Pamuk, củng cố địa vị của ông như một người khổng lồ của văn học Nga thế kỷ 19 và toàn thế giới.

Cho những ai yêu quý văn học Nga, yêu quý Dostoevsky

Nguồn tổng hợp: HỘI YÊU THÍCH TÁC PHẨM VĂN HỌC KINH ĐIỂN